Χειμώνας

Τα πουλιά στο κρύο του χειμώνα

 Πολλές είναι οι δυσκολίες επιβίωσης, που καλούνται να αντιμετωπίσουν τα (άγρια) πουλιά, στις ακραίες καιρικές συνθήκες του χειμώνα. Ο περιορισμός των διαθέσιμων προμηθειών τροφίμων και νερού, το κρύο, οι ισχυροί παγωμένοι βοριάδες και οι μεγάλες σε διάρκεια νύχτες είναι μερικές από αυτές. Κάθε χειμώνα τα πουλιά δίνουν ένα πραγματικό αγώνα για την επιβίωσή τους και τον κερδίζουν μόνο τα υγιέστερα και ισχυρότερα από κάθε είδος.

 

Τα πουλιά έχουν υψηλή θερμοκρασία σώματος, κατά μέσο όρο γύρω στους 40°C και υψηλούς ρυθμούς μεταβολισμού για να είναι σε θέση να παράγουν, μεταξύ των άλλων, την απαιτούμενη θερμότητα για να διατηρούν αυτή την υψηλή θερμοκρασία σώματος, χειμώνα - καλοκαίρι, ακόμα και όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντός τους αλλάζει δραστικά. Η θερμοκρασία του σώματος ενός πουλιού εξαρτάται από το ποσό της θερμότητας που το πουλί είναι ικανό να παράγει, αλλά και από τον τρόπο ή τους τρόπους που χρησιμοποιεί το πουλί για να διαχειριστεί και να διατηρήσει τη θερμότητα αυτή που παράγει.

Είναι φανερό ότι το φτέρωμα των πουλιών παίζει πρωταρχικό ρόλο στην αντοχή τους στο κρύο, αφού αποτελεί ένα πρώτης τάξεως μονωτικό υλικό ανάμεσα στο σώμα τους και το εξωτερικό περιβάλλον. Όσο μεγαλύτερο (παχύτερο) είναι το στρώμα αυτό, τόσο καλύτερη είναι η μόνωση που πετυχαίνουν. Τα πουλιά προετοιμάζονται από το φθινόπωρο για τις αντιξοότητες του χειμώνα και κάποια είδη μέχρι που διπλασιάζουν το αριθμό των φτερών τους το χειμώνα σε σχέση με το καλοκαίρι. Στις κρύες, χειμερινές ημέρες και νύχτες τα περισσότερα πουλιά φουσκώνουν τα πούπουλα τους, αυξάνοντας με αέρα το πάχος της μόνωσης γύρω από το σώμα τους, πράγμα που τα βοηθά να μείνουν ζεστά. Υπολογίζεται ότι το φούσκωμα των φτερών βοηθά τα πουλιά να μειώσουν τις απώλειες θερμότητας του σώματός τους προς το περιβάλλον μέχρι και 30%. Το φτέρωμα, η μόνωση του σώματος των πουλιών από τον κρύο περιβάλλοντα αέρα το χειμώνα, μπορεί να παίξει αυτόν τον κρίσιμο ρόλο μόνο όταν είναι σε άριστη κατάσταση. Για να διατηρείται το φτέρωμα σε άριστη κατάσταση, τα πουλιά πρέπει να κάνουν μπάνιο ακόμα και τον χειμώνα, όσο κι αν αυτό φαίνεται παράξενο. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς τα άγρια πουλιά στην γειτονιά του για να το βεβαιώσει αυτό.

 

Τα ακάλυπτα σημεία του σώματος είναι, για όλα τα ζώα, τα μέρη εκείνα που χάνουν ευκολότερα θερμότητα προς το περιβάλλον (και συνακόλουθα κρυώνουν). Για τα πουλιά τα ευαίσθητα αυτά σημεία είναι κυρίως τα πόδια και για αυτό έχουν ένα μοναδικό κυκλοφοριακό σύστημα στα πόδια τους, που τα βοηθά να τα καταφέρνουν στις χαμηλές θερμοκρασίες. Το ζεστό αρτηριακό αίμα που κατευθύνεται από το σώμα του πουλιού προς τα πόδια, περνά από ένα δίκτυο μικρών αρτηριακών αγγείων που περιβάλλουν το κρύο φλεβικό αίμα που επιστρέφει διαμέσου των φλεβών προς το σώμα και το ζεσταίνουν, εξασφαλίζοντας σταθερή ροή αίματος προς τα πόδια αλλά και όσο το δυνατόν μικρότερη απώλεια θερμότητας από αυτά. Παρόλα αυτά τα πόδια πολλές φορές κρυώνουν και βλέπουμε συχνά τα πουλιά να στέκονται στο κρύο στο ένα πόδι, σηκώνοντας το άλλο προς το στήθος για ζεστασιά. Στις Ηνωμένες Πολιτείες κατασκευάζονται και κυκλοφορούν στα εμπορικά κατοικίδιων θερμαινόμενες πατήθρες για τα πουλιά, όσο κι αν αυτό φαίνεται απίθανο και εξεζητημένο!

Ένα ακόμα μονωτικό υλικό που χρησιμοποιούν όλα τα ζώα ενάντια στο κρύο είναι το λίπος, το οποίο είναι σημαντικό και σαν ενεργειακό απόθεμα. Τα πουλιά δεν έχουν το σκουρόχρωμο λίπος που έχουν οι άνθρωποι, αλλά ανοιχτόχρωμο λίπος, το οποίο είναι ένα υψηλής ενέργειας καύσιμο που χρησιμοποιείται από αυτά, κατά την διαδικασία παραγωγής θερμότητας για την διατήρηση της θερμοκρασίας του σώματός τους, που λέγεται θερμογένεση (thermo genesis). To τίναγμα των φτερών, που κάνουν όλα τα πουλιά, γίνεται κάποιες φορές για να καθαρίσουν ή να στεγνώσουν τα φτερά τους, αλλά τις κρύες ημέρες είναι προσπάθεια για άμεση προσαρμογή στο κρύο, είναι ρίγος, κάτι σαν το ανθρώπινο ανατρίχιασμα στο κρύο. Για τα πουλιά αυτό το τρέμουλο, αυτό το ρίγος στο κρύο, είναι ένας βασικός τρόπος για να αυξήσουν την εσωτερική τους παραγωγή θερμότητας όταν δεν πετούν και βρίσκονται σε κατάσταση ηρεμίας. Το ρίγος αυτό μετατρέπει άμεσα μυϊκή ενέργεια σε θερμότητα, μέσω της διαδικασίας της θερμογένεσης και τα βοηθά να ρυθμίσουν βραχυχρόνια την θερμοκρασία τους. Με το ρίγος και τη θερμογένεση παράγεται θερμότητα έως και πέντε φορές γρηγορότερα από ότι συνήθως και τα πουλιά μένουν ζεστά, διατηρώντας την εντυπωσιακά υψηλή θερμοκρασία του σώματός τους, ακόμα και σε πολύ ψυχρές περιόδους. Τα κατοικίδια πουλιά, που εξασκούνται (πετάνε) πολύ λιγότερο από τα άγρια πουλιά, συνηθίζουν να κάνουν αυτή την κίνηση πολύ συχνότερα. Η ενέργεια που καταναλώνεται με το τίναγμα των φτερών ή καλύτερα το λίπος που καταναλώνεται πρέπει σύντομα να αναπληρωθεί, μέσω της διατροφής.

 

Δεν έχουν όλα τα πουλιά τους ίδιους τρόπους για την διαχείριση και την διατήρηση της εσωτερικής τους θερμότητας και της θερμοκρασίας του σώματός τους και επομένως δεν αντιμετωπίζουν όλα τα πουλιά το κρύο με τους ίδιους τρόπους. Νυκτόβια πουλιά, όπως οι κουκουβάγιες, έχουν υψηλότερη θερμοκρασία σώματος την νύχτα, που είναι ενεργά, από ότι την ημέρα. Κάποια είδη ημερόβιων πουλιών πέφτουν την νύχτα σε μια κατάσταση μείωσης της αντίληψης, που λέγεται νάρκωμα (torpor). Με την μείωση της ενεργητικότητας του πουλιού όταν αρχίσει να σκοτεινιάζει, μειώνεται σταδιακά και η θερμοκρασία του σώματός του, μέχρι που πέφτει μερικούς βαθμούς πιο κάτω από την κανονική θερμοκρασία σώματος κατά την διάρκεια της ημέρας. Στην κατάσταση αυτή μειώνονται, επίσης, οι παλμοί της καρδιάς και ο ρυθμός της αναπνοής και το πουλί διατηρεί την αρχική εσωτερική του θερμότητα για το μεγαλύτερο διάστημα της νύχτας, μέχρι να πλησιάσει το ξημέρωμα, οπότε πάλι σταδιακά με διαδοχικά ρίγη του σώματος, όπως προαναφέρθηκαν, επανέρχεται η θερμοκρασία του σώματος στα κανονικά ημερήσια επίπεδα και το πουλί ανακτά πλήρη αντίληψη. Η νυκτερινή κατανάλωση ενέργειας (επομένως και λίπους), απαραίτητη για τη διατήρηση της θερμοκρασίας του σώματος του πουλιού, κάνει τα πουλιά να βγαίνουν σε αναζήτηση τροφής πολύ νωρίς το πρωί ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες. Αν δεν αναπληρωθούν σύντομα τα αποθέματα λίπους που καταναλώθηκαν την νύχτα για την διατήρηση της θερμοκρασίας του σώματος του πουλιού (όσο πιο κρύα νύχτα, τόσο περισσότερη θερμότητα πρέπει να παράγει ο οργανισμός του πουλιού, τόσο πιο πολύ λίπος πρέπει να καταναλωθεί), το πουλί δεν θα είναι σε θέση να επιβιώσει και την επόμενη (κρύα) νύχτα.

Είναι σημαντικό για τα πουλιά στο κρύο, να βρουν και να φάνε τροφές πλούσιες σε ενέργεια (θερμίδες) και λίπη, για να μπορέσουν να δημιουργήσουν ή να διατηρήσουν τα απαιτούμενα για το κρύο αποθέματα λίπους. Για τα σποροφάγα πουλιά, οι λιπαροί σπόροι, που σε κανονικές συνθήκες θα έπρεπε να αποφεύγονται στην διατροφή γιατί δημιουργούν προβλήματα, είναι άκρως απαραίτητοι στις χειμερινές, κρύες περιόδους. Έτσι το χειμώνα αυξάνουμε την περιεκτικότητα του μίγματος των  σπόρων σε καναβούρι, νίζερ και λευκή περίλλα καθώς είναι πρώτης τάξεως σπόροι για τα σποροφάγα πουλιά το χειμώνα, με μεγάλη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες και λίπη.  Στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και την Ευρώπη συνηθίζουν να δίνουν στα πουλιά τον χειμώνα, επεξεργασμένο λίπος από μοσχάρι (suet). Η τροφή αυτή, που είναι ουσιαστικά καθαρό λίπος, είναι μεγάλης θερμιδικής αξίας και θεωρείται ανυπέρβλητη σαν χειμερινή τροφή για τα πουλιά όταν αυτά χρειάζονται περισσότερες θερμίδες για να κρατήσουν τα σώματά τους ζεστά, αλλά δεν είναι εύκολο να βρουν έντομα για να φάνε.
Τα πουλιά προστατεύονται από το κρύο της νύχτας, όταν δεν πετάνε, από το καλά διαλεγμένο και προφυλαγμένο βραδινό τους κατάλυμα. Πυκνά φυλλώματα δέντρων ή θάμνων είναι τα φυσικά, νυχτερινά καταλύματα των περισσότερων άγριων πουλιών, αν και πολλές φορές βρίσκουν καταφύγιο σε σχισμές βράχων, κουφάλες δέντρων ή ακόμα και στα πιο απίθανα μέρη όταν οι καιρικές συνθήκες γίνουν πολύ άσχημες. Πιστεύεται ότι η μικρή (υπεριώδης) ακτινοβολία των δέντρων και των φυτών την νύχτα βοηθά τα πουλιά να κρατηθούν ζεστά και να τα καταφέρουν στις πολύ δύσκολες, παγερές νύχτες του χειμώνα. Τα κατοικίδια πουλιά που διατηρούνται σε εξωτερικό χώρο είναι επιτακτικό να έχουν κάποιου είδους προστατευμένο κατάλυμα για τη νύχτα, ιδανικά ένα προστατευμένο σημείο στο κλουβί που η θερμοκρασία του να μην πέφτει κάτω από 5°C. Πολλοί ιδιοκτήτες κατοικίδιων χρησιμοποιούν θερμάστρες ή λάμπες θέρμανσης για το σκοπό αυτό, αλλά όλοι αυτοί οι τεχνητοί τρόποι προφύλαξης θέλουν μεγάλη προσοχή στην εφαρμογή τους. Πολλοί επίσης χρησιμοποιούν πλαστικά φύλλα για να τυλίγουν τα κλουβιά, αλλά καλό θα ήταν αυτό να γίνεται μόνο τις νύχτες με μεγάλη παγωνιά, μιας και ο άριστος αερισμός του κλουβιού είναι άκρως απαραίτητος για να μην δημιουργηθούν άλλα προβλήματα (αρρώστιες).

Τα πουλιά συνηθίζουν στο κρύο. Ένα υγιές πουλί, που αρχίζει σταδιακά ήδη από το φθινόπωρο να ζει σε όλο και χαμηλότερες θερμοκρασίες, αποκτά μια αξιοσημείωτη αντοχή στο κρύο του χειμώνα. Μπορεί να αντέξει όλο και χαμηλότερες θερμοκρασίες, με την προϋπόθεση βέβαια ότι αυτό δεν θα γίνει απότομα μέσα σε ένα βράδυ ή δύο. Γενικά τα πουλιά δεν αντέχουν μεγάλες και απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας, της τάξης των 15-20°C, αν και είναι αξιοσημείωτο ότι δείχνουν μεγαλύτερη αντοχή στο κρύο από ότι στη ζέστη. Κάποιες φορές τα άγρια πουλιά δεν είναι έτοιμα να αντιμετωπίσουν απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος ή ξαφνικές καταιγίδες. Σε τέτοιες περιπτώσεις γίνονται ευάλωτα στα αρπακτικά αναζητώντας τροφή ή (και) προστασία, ακόμα και σε μέρη που δεν θα σύχναζαν υπό άλλες συνθήκες, όπως για παράδειγμα κοντά στους ανθρώπους. Είναι φανερό ότι όσο και αν συνηθίσει κάποιο άγριο ή κατοικίδιο πουλί σταδιακά το κρύο, υπάρχει κάποια κρίσιμη θερμοκρασία, κάτω από την οποία το πουλί είναι αδύνατο να αντέξει για περισσότερο ή λιγότερο διάστημα. Υπάρχουν μελέτες για το θέμα αυτό και δίνονται σε διάφορα άρθρα τιμές για την χαμηλότερη θερμοκρασία και την μέγιστη χρονικά έκθεση σε αυτή τη θερμοκρασία, που μπορούν να αντέξουν τα διάφορα είδη πουλιών. Συνήθως, αν και αυτό δεν είναι ο απόλυτος κανόνας και αναφέρεται με επιφύλαξη, τα περισσότερα (υγιή) μικρά πουλιά μπορούν να αντέξουν ακίνητα, θερμοκρασίες της τάξεως των 1-2°C για περίπου 60-70 λεπτά, ενώ πουλιά που έχουν περάσει μια περίοδο προσαρμογής στο κρύο, μπορούν να αντέξουν ακίνητα, ακόμα και θερμοκρασίες της τάξεως των -5°C για το ίδιο διάστημα, πριν πάθουν υποθερμία.

Ο χειμώνας, με τις παγερές μέρες (κυρίως νύχτες) και τις απρόβλεπτες ακραίες καιρικές συνθήκες, λειτουργεί πάντα σαν την άσπλαχνη, αναπόφευκτη φυσική επιλογή των υγιέστερων άγριων ζώων. Χιλιάδες, ίσως εκατομμύρια, πουλιά σε όλο τον κόσμο γίνονται τον χειμώνα θύματα της αδυναμίας τους και πεθαίνουν από τα αρπακτικά ή σπανιότερα από το κρύο. Συνεχίζουν τη ζωή και τη διαιώνιση του κάθε είδους, πάντα, τα πουλιά που είναι σε άριστη φυσική κατάσταση, καταφέρνουν να επιβιώσουν το χειμώνα και να περάσουν στην αναπαραγωγική περίοδο την άνοιξη, με τις καλύτερες καιρικές συνθήκες και την πλούσια προσφορά τροφής.

Πηγή:
Ορνιθολόγιο
Σχετικά άρθρα:
Wild Birds Unlimited
Nature smart
Σχετικά επιστημονικά άρθρα (PDF):
http://jeb.biologists.org/cgi/reprint/209/3/466.pdf
http://herkules.oulu.fi/isbn95142817...951428173X.pdf
Για το νυχτερινό νάρκωμα (torpor)
Για την θερμογένεση με το ρίγος (shivering thermo genesis)